Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΚΥΡΙΛΛΟ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
(Κατήχηση 18, κεφ. 1-22)
υπό
Πρωτοπρεσβυτέρου ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΙΟΝ. ΔΡΑΓΑ, δθ, δφ, δθ.
Προλεγόμενα: Η Ανάσταση του Χριστού είναι η απαρχή της δικής μας ανάστασης και της ανάστασης όλων των ανθρώπων. Ο Απόστολος Παύλος το διατύπωσε ως εξής: «Όπως όλοι πεθαίνουν λόγω του Αδάμ, έτσι και όλοι θα ζωοποιηθούν λόγω του Χριστού.»[1] Ο φετινός εορτασμός του Πάσχα του Κυρίου μας προσκαλεί να αναλογισθούμε την δική μας ανάσταση. Τι εννοούμε όταν ομολογούμε «Προσδοκώ ανάστασιν νεκρών και ζωήν του μέλλοντος αιώνος» (Το Πιστεύω). Διάλεξα σαν οδηγό μας στο θέμα αυτό έναν από τους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, τον άγιο Κύριλλο Ιεροσολύμων (4ου αιώνα μ. Χ.), που παρέδωσε την πρώτη γραπτή εξήγηση της Χριστιανικής πίστης. Οι περίφημες Κατηχήσεις του στους κατηχούμενους προσήλυτους που προετοιμάζονταν κατά την διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής για να λάβουν το ιερό Βάπτισμα το βράδυ της Αναστάσεως περιλαμβάνουν μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάπτυξη της αναστημένης ανθρώπινης φύσης. Το παρόν κείμενο αντιπροσωπεύει μια παράφραση του αρχαίου κειμένου του αγίου Κυρίλλου στην οποία έχω προσθέσει υπότιτλους προκειμένου να γίνει καλλίτερα κατανοητό το περιεχόμενό του.
«Το χέρι του Κυρίου με άγγιξε, και το Πνεύμα του Κυρίου με οδήγησε σε μια πεδιάδα που ήταν γεμάτη κόκαλα!» (Ιεζεκιήλ 37:1).
Εισαγωγή
1. Ανάσταση και Ανταπόδοση: Η ρίζα όλων των αγαθών πράξεων είναι η ελπίδα της Ανάστασης. Η προσδοκία της ανταπόδοσης δυναμώνει τα νεύρα της ψυχής για να κάνει τα καλά έργα. Κάθε εργαζόμενος είναι προετοιμασμένος να υπομείνει τους κόπους που απαιτούνται προκειμένου να λάβει τον μισθό που αναλογεί σ’ αυτούς. Όσοι όμως κοπιάζουν χωρίς ανταμοιβή καταρρέουν μαζί με το σώμα τους και στην ψυχή τους. Ο στρατιώτης που προσδοκάει να λάβει έπαθλα είναι έτοιμος για τους πολέμους. Κανένας όμως που επιστρατεύεται για έναν βασιλιά που δεν διαθέτει την κρίση να ανταποδώσει τα βραβεία που αναλογούν στους κόπους του δεν είναι έτοιμος να πεθάνει γι’ αυτόν. Κατά τον ανάλογο τρόπο και κάθε ψυχή που πιστεύει στην ανάσταση φροντίζει λογικά για τον εαυτό της. Αν όμως δεν πιστεύει στην ανάσταση τότε παραδίνεται στην απώλεια. Όποιος πιστεύει ότι το σώμα του παραμένει γιατί πρόκειται να αναστηθεί, το φροντίζει σαν την στολή του και δεν το λερώνει με πράξεις μοιχείας. Αντίθετα, όποιος απιστεί στην ανάσταση παραδίνεται σε πράξεις μοιχείας, γιατί θεωρεί το ίδιο το σώμα του σαν κάτι ξένο. Συνεπώς, είναι πάρα πολύ σπουδαία η πίστη στην ανάσταση των νεκρών που μας παραγγέλνει και μας διδάσκει η αγία και καθολική Εκκλησίας μας. Είναι το πιο μεγάλο και αναγκαιότατο ζήτημα, που αμφισβητείται από τους πολλούς, αλλά πιστοποιείται από την αλήθεια. Οι Έλληνες σοφοί το αμφισβητούν.[2] Οι Σαμαρείτες δεν το πιστεύουν. Ενώ οι αιρετικοί το διασύρουν. Η αντίρρηση που προβάλλεται είναι πολλών ειδών. Η αλήθεια όμως είναι μοναδική στο είδος της.
2. Γιατί αρνούνται την ανάσταση οι Έλληνες σοφοί και οι Σαμαρείτες: Ιδού τι λένε οι Έλληνες σοφοί και οι Σαμαρείτες. Πέφτει χάμω ο άνθρωπος που πεθαίνει και σαπίζει. Γίνεται ολοκληρωτικά τροφή στα σκουλήκια, και έπειτα πεθαίνουν και αυτά. Τέτοια αποσύνθεση και τέτοιος χαμός συμβαίνει στο σώμα. Πώς λοιπόν μπορεί να αναστηθεί; Όσοι ναυαγούν τους καταβροχθίζουν τα ψάρια, αλλά έπειτα και αυτά καταβροχθίζονται. Όσοι πάλεψαν με θηρία τους κατάφαγαν οι αρκούδες και τα λιοντάρια ακόμη και τα κόκαλά τους που τα κομματιάσανε. Εκείνοι πάλι που έπεσαν νεκροί στη γη έφαγαν τις σάρκες τους οι γύπες και οι κόρακες που πέταξαν έπειτα σε ολόκληρο τον κόσμο. Από πού λοιπόν θα συσταθεί ξανά το σώμα; Διότι είναι φυσικό μερικά από τα όρνεα που το έφαγαν να πεθάνουν στις Ινδίες, και άλλα στη Γοτθική. Ενδέχεται επίσης άλλα σώματα να καούν ολοσχερώς και η στάχτη τους να διασκορπιστεί από την βροχή η τον άνεμο. Από πού θα συναχθεί ένα τέτοιο σώμα;[3]
1) Απαντήσεις του αγ. Κυρίλλου στους Έλληνες φιλο-σοφούς που δεν δεχονται την ανασταση των νεκρων
3. Πρώτη απάντηση με βάση το τι είναι δυνατόν: Για σένα τον άνθρωπο που είσαι πάρα πολύ μικρός και ασθενικός οι Ινδίες είναι πολύ μακριά από την Γοτθική όπως και η Ισπανία από την Περσία. Για Εκείνον όμως που «κρατάει την γη στην παλάμη του»[4] όλα είναι πλησίον. Μην αποδίδεις λοιπόν αδυναμία στον Θεό εξ αιτίας της δικής σου ασθένειας, αλλά δώσε περισσότερη προσοχή στην δύναμη Εκείνου.[5] Έπειτα ο ήλιος, αν και είναι ένα μικρό έργο του Θεού, με μια προβολή των ακτίνων του θερμαίνει ολόκληρο τον κόσμο. Επίσης ο αέρας τον οποίο δημιούργησε ο Θεός, περιέχει όλα όσα περιλαμβάνει ο κόσμος. Πως λοιπόν, ο Θεός που έπλασε και τον ήλιο και τον αέρα μπορεί να απέχει πολύ από τον κόσμο; Φαντάσου, παρακαλώ, ότι έχουν αναμιχθεί διάφοροι σπόροι δημιουργημάτων (και φέρνω αυτά τα παραδείγματα εξ αιτίας της ασθένειάς σου), και ότι όλοι αυτοί οι σπόροι των δημιουργημάτων περιέχονται μέσα στην παλάμη σου. Είναι άραγε κάτι μεγάλο ή κάτι εύκολο για σένα που είσαι άνθρωπος να διακρίνεις στην παλάμη σου και να ξεχωρίσεις κάθε ένα από τα δημιουργήματα αυτά με βάση την φύση του και να τα αποκαταστήσεις στο είδος τους; Έπειτα, αν εσύ μπορείς να διακρίνεις αυτά που περιέχονται στην παλάμη σου, άραγε ο Θεός δεν μπορεί να διακρίνει και να αποκαταστήσει εκείνα που έχει στην δική Του παλάμη; Αναλογίσου αυτό που λέω, αν βέβαια η άρνησή σου δεν είναι ασεβής.
4. Δεύτερη απάντηση με βάση το τι είναι δίκαιο: Πρόσεξε, παρακαλώ, και στην λογική που διέπει την δικαιοσύνη και σύνελθε. Έχεις διάφορους υπηρέτες, από τους οποίους μερικοί είναι καλοί και μερικοί κακοί, και φυσικά τιμάς τους καλούς και επιπλήττεις τους φαύλους. Αν πάλι είσαι δικαστής, τότε επαινείς τους αγαθούς και τιμωρείς τους παράνομους. Κοντά σε σένα λοιπόν που είσαι άνθρωπος θνητός διατηρείται η δικαιοσύνη, κοντά όμως στον Θεός που είναι βασιλιάς του σύμπαντος χωρίς διάδοχο δεν υπάρχει δυνατότητα να αποδοθεί το δίκαιο;[6] Η άρνηση στην περίπτωση αυτή είναι ασέβεια, γι’ αυτό πρόσεξε σ’ αυτό που θα σου πω. Υπάρχουν πολλοί φονιάδες πού πέθαναν στο κρεβάτι τους ατιμώρητοι. Πού λοιπόν είναι η δικαιοσύνη του Θεού; Σε πολλές περιπτώσεις κάποιος φονιάς που έκανε πενήντα τόσους φόνους τιμωρήθηκε με έναν αποκεφαλισμό. Πως λοιπόν θα του αποδοθεί η τιμωρία για τους σαράντα εννιά; Αν δεν υπάρξει κρίση και ανταπόδοση μετά τον κόσμο αυτό, τότε κατηγορείς τον Θεό για αδικία. Μην απορείς λοιπόν για την μετάθεση της κρίσης. Όποιος αγωνίζεται ή στεφανώνεται ή ντροπιάζεται μετά το πέρας του αγώνα. Ποτέ όμως δεν στεφανώνει ο αγωνοθέτης αυτούς που συνεχίζουν να αγωνίζονται. Περιμένει να τελειώσουν όλοι οι αγωνιστές για να τους ξεχωρίσει ύστερα, και να αποδώσει στους νικητές τα βραβεία και τα στεφάνια. Έτσι ακριβώς κάνει και ο Θεός. Εφόσον διαρκεί ο αγώνας σε τούτον τον κόσμο βοηθάει ο Θεός τους δίκαιους εν μέρει, ύστερα όμως θα τους ανταποδώσει την ανταμοιβή τους ολοκληρωτικά.
5. (συνέχεια): Αν λοιπόν δεν υπάρχει ανάσταση των νεκρών, όπως λες, γιατί καταδικάζεις τους τυμβωρύχους (τους κλέφτες των τάφων); Εάν χάθηκε το σώμα και δεν υπάρχει ελπίδα για ανάσταση, γιατί να υποστεί τιμωρία ο τυμβωρύχος; Βλέπεις λοιπόν ότι και αν ακόμη αρνηθείς με τα χείλη σου παραμένει μέσα σου ακατάλυτη η συνείδηση της ανάστασης!
6. Τρίτη απάντηση με βάση το τι συμβαίνει στον φυτικό κόσμο: Ακόμη, ένα δέντρο που κόβεται, ύστερα ανθίζει και πάλι. Γιατί να μην συμβαίνει και στον άνθρωπο που κόβεται με τον θάνατο να αναθάλλει; Επίσης, τα σπαρτά που θερίζονται παραμένουν στο αλώνι. Γιατί και ο άνθρωπος που θερίστηκε από τον κόσμο αυτό να μην παραμένει στο αλώνι; Αλλά και τα κλήματα του αμπελώνα και των άλλων δέντρων όταν αποκόπτονται ολοκληρωτικά και μεταφυτεύονται ζωοποιούνται και καρποφορούν. Γιατί και ο άνθρωπος, για τον οποίον υπάρχουν όλα αυτά, που πέφτει στην γη, να μην ανασταίνεται; Αν συγκρίνουμε τους κόπους ποιος είναι ο μεγαλύτερος; Να κατασκευάσεις ένα ανδριάντα που δεν υπάρχει από την αρχή, η να ξαναπλάσεις πάλι στο ίδιο σχήμα εκείνον πού έπεσε; Άραγε ο Θεός που μας έπλασε αρχικά από την ανυπαρξία για να υπάρχουμε, δεν έχει την δυνατότητα να μας σηκώσει όταν πέσουμε;[7] Απιστείς λοιπόν σε όσα είναι γραμμένα για την ανάσταση επειδή παραμένεις έλληνας ειδωλολάτρης. Δες όμως τα πράγματα από την φύση τους, και κατάλαβε αυτά που φαίνονται μέχρι σήμερα. Τυχαίνει να σπαρθεί το σιτάρι η κάποιο άλλο είδος από τα σπέρματα, και ο σπόρος που πέφτει στη γη πεθαίνει και διαλύεται, και γίνεται άχρηστος για βρώση. Έπειτα όμως ο διαλυμένος αυτός σπόρος βγάζει βλαστάρι. Αν και ήταν μικρός όταν έπεσε τώρα ξαναβγήκε ακόμη καλύτερος. Το σιτάρι όμως έγινε για μας τους ανθρώπους. Όλα, και το σιτάρι και τα σπέρματα έγιναν για να χρησιμοποιηθούν από εμάς, και όχι από τα ίδια. Αφού λοιπόν επανέρχονται στη ζωή αυτά έγινα για μας και πέθαναν, γιατί εμείς για τους οποίου έγιναν αυτά να μην ανασταινόμαστε μετά την νέκρωσή μας;[8]
7. Τέταρτη απάντηση με βάση το τι συμβαίνει στα άψυχα όντα: Είναι χειμώνας, όπως βλέπεις,[9] και τα δέντρα στέκονται τώρα σαν να είναι νεκρά. Που είναι τα φύλλα της συκιάς; Πού είναι τα σταφύλια του αμπελώνα; Τον χειμώνα όλα τους είναι νεκρά, ενώ την άνοιξη βλασταίνουν και πάλι. Όταν πλησιάσει ο καιρός τότε ξαναζωντανεύουν σαν να βγαίνουν από τον θάνατο. Επειδή διέγνωσε ο Θεός την απιστία σου, γι’ αυτό και εργάστηκε με αυτά που φαίνονται την ετήσια ανάσταση, ώστε βλέποντάς τα μέσα στα άψυχα να πιστέψεις και στα λογικά και έμψυχα. Έπειτα, και οι μύγες και οι μέλισσες συμβαίνει πολλές φορές να πέσουν στα ύδατα και να πνιγούν, ύστερα όμως από λίγη ώρα ανασταίνονται. Αλλά και τα διάφορα είδη των τρωκτικών παραμένουν ακίνητα τον χειμώνα. Το καλοκαίρι όμως ανασταίνονται. Σου αναφέρω αυτά τα παραπλήσια παραδείγματα επειδή αυτά που σκέπτεσαι είναι ευτελή. Και το ερώτημα μου είναι: Γιατί δεν μπορεί Εκείνος που παρέχει την ζωή στα άλογα και εξουθενωμένα όντα με τρόπο που υπερβαίνει την φύση τους να χαρίζει τα ίδια και σε μας τους ανθρώπους για τους οποίους έπλασε όλα τα προηγούμενα;
8. Πέμπτη απάντηση με βάση το τι συμβαίνει στον Φοίνικα: Όμως, οι Έλληνες σοφοί ζητούν πιο τρανές αποδείξεις για την ανάσταση των νεκρών. Λένε ότι όλα αυτά που αναφέραμε, αν και ανασταίνονται, δεν διαλύθηκαν εντελώς. Ζητούν λοιπόν να δουν καθαρά την ανάσταση κάποιου ζώου που διαλύθηκε ολοσχερώς. Γνώριζε ο Θεός την απιστία των ανθρώπων, γι’ αυτό και δημιούργησε ένα πτηνό που ονομάζεται Φοίνικας[10] και παθαίνει ακριβώς αυτό που ζητούν οι σοφοί. Αυτό το πτηνό, όπως αναφέρει ο Κλήμης και οι πολλοί άλλοι ιστορικοί, είναι μονογενές (μοναδικού γένους)[11] και έρχεται κάθε πεντακόσια χρόνια στη χώρα των Αιγυπτίων για να δείξει την ανάσταση. Δεν παρουσιάζεται στην έρημο, αλλά στην πόλη ώστε το μυστήριο που το καλύπτει να μη μείνει κρυφό αλλά να γίνει φανερό, έτσι ώστε να το ψηλαφίσουν (θα λέγαμε) οι άπιστοι. Αυτό που κάνει ο Φοίνικας είναι να κατασκευάσει μια φωλιά από λιβάνι και σμύρνα και άλλα αρώματα,[12] και όταν συμπληρωθεί η ηλικία του, εισέρχεται μέσα στην φωλιά αυτή και εκεί πεθαίνει και διαλύεται. Έπειτα όμως, γεννιέται από την διαλυμένη σάρκα του πεθαμένου πτηνού ένα σκουλήκι, το οποίο αυξάνεται και παίρνει την μορφή πτηνού. Μην απιστήσεις σ’ αυτό. Γιατί βλέπεις και τις μέλισσες να γεννιούνται με παρόμοιο τρόπο αφού παίρνουν την μορφή τους από τα σκουλήκια.[13] Βλέπεις επίσης και τα άλλα πτηνά να βγάζουν φτερά και οστά και νεύρα από αυγά που είναι τελείως ρευστά. Αυτός λοιπόν ο Φοίνικας που αναφέραμε, όταν βγάλει τα φτερά του και γίνει τέλειος όπως ήταν και πριν, σηκώνεται στον αέρα καθ΄ όλα όμοιος με εκείνον που πέθανε. Και έτσι δείχνει στους ανθρώπους μια ξεκάθαρη εικόνα ανάστασης εκ νεκρών. Ο Φοίνικας είναι ένα θαυμαστό πτηνό, πτηνό όμως χωρίς λογική ικανότητα, που δεν εξύμνησε ποτέ τον Θεό. Πως λοιπόν σε ένα άλογο πλάσμα που δεν γνωρίζει τον Δημιουργό του δωρίζεται η εκ νεκρών ανάσταση και σε μας τους ανθρώπους που δοξολογούμε και τον Θεό και τηρούμε τα προστάγματά του δεν προσφέρεται καμιά ανάσταση;
9. Έκτη απάντηση με βάση το τι συμβαίνει στους ανθρώπους: Επειδή το παράδειγμα του Φοίνικα είναι απόμακρο και σπάνιο και οι σοφοί δεν πείθονται, πρόσεξε σε μια άλλη απόδειξη που βασίζεται σε κάτι που συμβαίνει καθημερινά στον άνθρωπο. Πού ήμασταν όλοι μας, εγώ που μιλάω και εσείς που με ακούτε, πριν από εκατό η διακόσια χρόνια; Δεν γνωρίζουμε πως ήρθαμε στην ύπαρξη και πως σχηματίστηκαν τα σώματά μας; Δεν γνωρίζεις ότι γεννιόμαστε από ασθενικά, άμορφα και απλούστατα πράγματα; Ο άνθρωπος λοιπόν που βρίσκεται εν ζωή διαμορφώνεται από κάτι το πολύ απλό και ασθενικό, γιατί αυτό το ασθενικό στοιχείο μεταβάλλεται σε ισχυρό με σάρκα και νεύρα, με μάτια που λάμπουν, με μύτη που οσφραίνεται, με αυτιά που ακούνε, με γλώσσα που μιλάει, με καρδιά που πάλλει, με χέρια που εργάζονται, με πόδια που περπατούν, και με όργανα κάθε είδους.[14] Εκείνο το ασθενικό στοιχείο γίνεται ναυπηγός, οικοδόμος, αρχιτέκτονας, και εργάτης κάθε είδους τέχνης. Γίνεται ακόμη στρατιώτης, άρχοντας, νομοθέτης και βασιλιάς. Ο Θεός λοιπόν που μας έπλασε από στοιχεία ατελή, άραγε δεν μπορεί να μας ξαναφέρει στην ζωή μετά την πτώση μας στο θάνατο; Εκείνος που μετατρέπει σε σώμα κάτι το τόσο ευτελές, δεν μπορεί να αναστήσει ξανά το σώμα όταν πέσει στο θάνατο; Πώς είναι δυνατόν Εκείνος που έφερε στην ύπαρξη αυτό που δεν υπήρχε, να μην μπορεί να το ξαναφέρει στην ύπαρξη μετά την πτώση του στον θάνατο;
10. Έβδομη απάντηση με βάση το τι συμβαίνει στο φεγγάρι: Μια άλλη φανερή απόδειξη της αναστάσεως εκ των νεκρών μπορούμε να πάρουμε από τον ουρανό. Μας την προσφέρουν τα άστρα από μήνα σε μήνα.[15] Το φεγγάρι χάνει το σώμα του εντελώς, σε σημείο που να μην φαίνεται ούτε το παραμικρό μέρος του. Έπειτα όμως ξαναγεμίζει σιγά-σιγά και επανέρχεται στην αρχική μορφή του.[16] Για να γίνει όμως τέλεια η απόδειξη αυτή συμβαίνει κατά περιόδους να γίνεται τέλεια έκλειψη του φεγγαριού, έπειτα να γίνεται κόκκινο σαν αίμα, με στην συνέχεια να ξαναπαίρνει το φωτεινό σώμα του. Ο Θεός το έφτιαξε έτσι το φεγγάρι για να το βλέπεις εσύ, άνθρωπέ μου, και να πιστέψεις ότι κάτι τέτοιο θα γίνει και σε σένα.
Αυτά λοιπόν τα επιχειρήματα μπορείς να χρησιμοποιήσεις όταν μιλάς με τους Έλληνες σοφούς. Γιατί πρέπει να πολεμάς με εκείνους που δεν παραδέχονται τις παραδόσεις της Αγία Γραφής με διαφορετικά όπλα που είναι φτιαγμένα με συλλογισμούς και αποδείξεις και όχι με γραφικές μαρτυρίες. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν ιδέα ποιος είναι ο Μωυσής, ή ποιος είναι ο Ησαΐας, η τα Ευαγγέλια, η ο Παύλος.
2) Απαντήσεις του αγ. Κυρίλλου στους Σαμαρειτες με βαση τον Νόμο
11. Πρώτη απάντηση με βάση το γεγονός ότι ο Θεός είναι Θεός ζώντων: Μπορούμε τώρα να πάμε στους Σαμαρείτες που παραδέχονται μόνο τον Νόμο (του Μωυσή, δηλ. Την Πεντάτευχο),[17] και απορρίπτουν τους Προφήτες (της Παλαιάς Διαθήκης). Γι’ αυτούς το εισαγωγικό εδάφιο από τον Ιεζεκιήλ δεν έχει καμιά σημασία, γιατί, όπως είπα, δεν παραδέχονται τους Προφήτες. Πως λοιπόν θα πείσουμε τους Σαμαρείτες; Ας πάμε σε αυτά που γράφει ο Νόμος. Λέγει λοιπόν ο Θεός στον Μωυσή: «Εγώ είμαι ο Θεός του Αβραάμ, και του Ισαάκ και του Ιακώβ.»[18] Είναι δηλαδή Θεός αυτών που ζουν και υπάρχουν. Εάν όμως ο Αβραάμ και ο Ισαάκ και ο Ιακώβ πέθαναν τότε ο Θεός θα είναι Θεός αυτών που δεν υπάρχουν. Ποτέ όμως δεν είπε κάποιος βασιλιάς «Είμαι βασιλιάς στρατιωτών» τους οποίους δεν έχει. Συνεπώς πρέπει να υπάρχουν ο Αβραάμ και ο Ισαάκ και ο Ιακώβ, έτσι ώστε ο Θεός να είναι Θεός ζώντων. Δεν είπε, «ήμουν» αλλά «είμαι» Θεός τους. Επίσης, το ότι θα γίνει κρίση αποδεικνύεται από αυτό που είπε ο Αβραάμ στον Κύριο: «Πώς δεν θα κάνει κρίση Εκείνος που κρίνει ολόκληρη τη Γη;»[19]
12. Δεύτερη απάντηση με βάση θαύματα αναζωογόνησης από το Νόμο: Οι ανόητοι όμως Σαμαρείτες αρνούνται να δεχτούν αυτό το επιχείρημα. Λένε ότι οι ψυχές του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ μπορεί να συνεχίζουν να υπάρχουν, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι και τα σώματά τους θα αναστηθούν. Πως όμως η ράβδος του δίκαιου Μωυσή ήταν δυνατόν να γίνει δράκοντας,[20] και τα σώματα των δικαίων δεν μπορούν να ζήσουν και να αναστηθούν; Πως εκείνο που ήταν αφύσικο έγινε και αυτό που είναι φυσικό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί; Επίσης, πως η ράβδος του Ααρών, που είχε αποκοπεί και ξηραθεί, βλάστησε και πάλι χωρίς την παραμικρή γεύση νερού;[21] Πως βλάστησε κάτω από κάποια στέγη όπως βλασταίνουν τα δέντρα στους αγρούς; Πως έβγαλε καρπούς μέσα σε μια νύχτα όπως τα δέντρα που ποτίζονται για χρόνια, αν και ήταν αποξηραμένη; Πως γίνεται η ράβδος του Ααρών που ήταν νεκρή να αναστηθεί, και ο ίδιος ο Ααρών δεν γίνεται να αναστηθεί και αυτός; Πως ο Θεός που έκανε το θαύμα με το ξύλο για να διατηρήσει την Αρχιεροσύνη του Ααρών, δεν θα χαρίζει στον ίδιο τον Ααρών την ανάστασή του; Πως επίσης ή γυναίκα εκείνη έγινε αλάτι με τρόπο αντίθετο στη φύση,[22] και η σάρκα δεν μπορεί να αποκατασταθεί σαν σάρκα; Ακόμη, πως η γυναίκα του Λωτ έγινε στήλη άλατος και η γυναίκα του Αβραάμ δεν μπορεί να αναστηθεί; Με πια δύναμη μεταβλήθηκε το χέρι του Μωυσή και έγινε για μια ώρα σαν χιόνι και ύστερα αποκαταστάθηκε;[23] Αυτό βέβαια έγινε με προσταγή του Θεού. Γιατί όμως το πρόσταγμα του Θεού είχε τότε μια δύναμη που τώρα δεν έχει;
13. Τρίτη απάντηση με βάση την δημιουργία του ανθρώπου κ.τ.λοιπών: Ω ανόητοι Σαμαρείτες πάνω από όλους τους ανθρώπους, πέστε μου από που και πως γεννήθηκε αρχικά ο άνθρωπος; Ελάτε στο πρώτο βιβλίο της Γραφής το οποίο και σεις παραδέχεστε. «Και έπλασε ο Θεός τον άνθρωπο παίρνοντας χώμα από την γη.»[24] Πως το χώμα μεταβλήθηκε σε σάρκα, και η σάρκα δεν μπορεί να ξαναγίνει σάρκα; Οφείλω επίσης να σας ρωτήσω: από πού προήλθαν οι ουρανοί, η γη και η θάλασσα; Από που προήλθαν ο ήλιος, το φεγγάρι και τα άστρα; Πως βγήκαν από τα νερά τα πτηνά και τα ψάρια; Πως επίσης προήλθαν από την γη όλα τα ζώα; Τόσες μυριάδες όντων ήρθαν στην ύπαρξη από το μηδέν, και εμείς οι άνθρωποι που έχουμε πλασθεί «κατ εικόνα Θεού» δεν θα αναστηθούμε; Αληθινά η σκέψη σας είναι γεμάτη απιστία, και είσαστε πολύ αξιοκατάκριτοι εσείς που δεν πιστεύετε. Όταν ο Αβραάμ λέγει στον Κύριο, «Εσύ που κρίνεις την Γη» πως απιστούν εκείνοι που μελετούν τον Νόμο; Όταν πάλι είναι γραμμένο ότι «ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από τη Γη» πως μπορούν να μην πιστεύουν αυτοί που διαβάζουν τον Νόμο;
3) Άλλες Βιβλικές Μαρτυρίες για την Ανάσταση των Νεκρών
14. Μαρτυρίες από τα Βιβλία των Ψαλμών, του Ιώβ και των Προφητών: Τέτοια λοιπόν είναι τα πρώτα επιχειρήματα που προβάλλουμε στους άπιστους. Υπάρχουν όμως και άλλα που δίνουν οι προφήτες σε μας που πιστεύουμε. Επειδή όμως υπάρχουν μερικοί που αν και χρησιμοποιούν τους προφήτες δεν πιστεύουν σε όλα όσα γράφουν – και γι αυτό επικαλούνται διάφορα εδάφια: π.χ. ότι «δεν θα αναστηθούν οι ασεβείς στην κρίση,»[25] ότι «αν κατεβεί ο άνθρωπος στον Άδη δεν θα ξαναβγεί από αυτόν»[26] και ότι «οι νεκροί δεν θα Σε υμνήσουν Κύριε,»[27] τα οποία παρερμηνεύουν αν και έχουν την ορθή ερμηνεία τους – γι αυτό είναι καλό να του δώσουμε εδώ κάποια απάντηση έστω και εκ παραδρομής. Όταν λέγει ότι «δεν θα αναστηθούν οι ασεβείς στην κρίση,» αυτό σημαίνει ότι δεν θα κριθούν αλλά θα κατακριθούν. Ο Θεός δεν χρειάζεται πολλή ώρα για να τους εξετάσει, γιατί μόλις αναστηθούν οι ασεβείς αμέσως θα υποστούν την τιμωρία τους. Όταν πάλι λέγει ότι «οι νεκροί δεν θα Σε υμνήσουν Κύριε,» αυτό σημαίνει ότι μόνο στην παρούσα ζωή έχουμε την δυνατότητα να μετανοήσουμε και να λάβουμε την άφεση των αμαρτιών. Γι αυτό και όσοι απολαμβάνουν αυτά στην παρούσα ζωή «υμνούν τον Θεό.» Δεν θα μπορούν όμως μετά τον θάνατόν τους να υμνούν τον Θεό ως ευεργετημένοι όσοι πέθαναν μέσα στην αμαρτία, γιατί μάλλον θα θρηνούν. Ο ύμνος προσφέρεται από εκείνους που έχουν ευεργετηθεί, ενώ ο θρήνος από αυτούς που βασανίζονται. Τότε λοιπόν οι δίκαιο θα υμνούν ενώ εκείνοι πού πέθαναν στην αμαρτία δεν θα το κάνουν γιατί δεν θα έχουν τότε την δυνατότητα να εξομολογηθούν.
15. (συνέχεια) Όσον αφορά στο ότι «αν κατεβεί ο άνθρωπος στον Άδη δεν θα ξαναβγεί από αυτόν»[28] πρόσεξε τι λέγει στην συνέχεια. «Δεν θα ξαναβγεί ποτέ και δεν θα ξαναγυρίσει στο σπίτι του.»[29] Αφού θα έρθει το τέλος του κόσμου και όλα τα σπίτια θα καταστραφούν, πως θα ξαναγυρίσει στο σπίτι του, και μάλιστα αφού θα δημιουργηθεί μια καινούργια και διαφορετική Γη; Έπρεπε λοιπόν αυτοί να ακούσουν τον Ιώβ που λέγει: «Υπάρχει ελπίδα για το δέντρο. Γιατί αν κοπεί, θα ξανανθίσει και δεν θα του λείψουν τα τρυφερά βλαστάρια. Επίσης, αν γεράσει η ρίζα του μέσα στη γη και μαραθεί το βλαστάρι του πάνω στο πέτρινο έδαφος, πάλι θα ξανανθίσει και θα κάνει καρπό σαν να ήταν πρόσφατα φυτεμένο με μόνη την υγρασία.»[30] Πως λοιπόν ο άνθρωπος που έφυγε με τον θάνατό του, και θάφτηκε, δεν θα υπάρχει πλέον; Αφού λοιπόν το δέντρο πέφτει και ανασταίνεται, πως ο άνθρωπος για τον οποίο έγινε το δέντρο δεν θα αναστηθεί; Αλλά για να μην νομίσεις ότι παραβιάζω το νόημα των λέξεων, διάβασε τι λέγει στην συνέχεια. Αφού είπε πρώτα σε μορφή ερωτήματος «αν πέσει ο άνθρωπος, δεν θα υπάρχει πια;», μετά λέει: «γιατί αν πεθάνει ο άνθρωπος θα ζήσει.» Και αμέσως μετά προσθέτει, «θα κάνω υπομονή μέχρι να επιστρέψω.»[31] Αλλού πάλι λέει: «Αυτός που θα αναστήσει το σώμα μου στην γη, που γεύεται όλα αυτά.»[32] Επίσης ο Ησαΐας λέει: «Οι νεκροί θα αναστηθούν και όσοι είναι μέσα στους τάφους θα ξανασηκωθούν.»[33] Ο προφήτης Ιεζεκιήλ λέει τα εξής: «Εγώ θα ανοίξω τους τάφους σας και θα σας βγάλω από τους τάφους σας.»[34] Και ο Δανιήλ λέει: «Πολλοί από τους θαμμένους στο χώμα της γης θα αναστηθούν, άλλοι για να ζήσουν αιώνια και άλλοι για να ντρέπονται αιώνια.»[35]
16. Αναστάσεις νεκρών πού έγιναν από τον Χριστό και τον Ελισαίο: Υπάρχουν πολλά σημεία στις Γραφές που μιλούν για αναστάσεις νεκρών. Όπως επίσης υπάρχουν και πολλά άλλα λεγόμενα για το ίδιο θέμα. Σαν υπόμνηση μόνο θα αναφέρω εν παραδρομή την τετραήμερη ανάσταση του Λαζάρου, και λόγω του περιορισμού του χρόνου, απλώς θα αναφέρω το υιό της χήρας που αναστήθηκε. Επίσης σαν υπόμνηση αναφέρω την θυγατέρα του αρχηγού της συναγωγής, καθώς επίσης το σχίσιμο των τάφων και την ανάσταση πολλών σωμάτων αγίων που είχαν κοιμηθεί μετά το άνοιγμα των μνημείων.[36] Πριν από όλα αυτά, όμως, πρέπει να μνημονεύσουμε την εκ νεκρών Ανάσταση του Χριστού. Αντιπαρέρχομαι τον υιό της χήρας που αναστήθηκε από τον Ηλία, και την περίπτωση του Ελισαίου που ανάστησε νεκρούς δυο φορές και όταν ζούσε και μετά τον θάνατό του. Όταν ζούσε έκανε την ανάσταση με την δύναμη της ψυχής του. Για να μην τιμηθούν όμως μόνον οι ψυχές των δικαίων και για να γίνει πιστευτό ότι και τα σώματα των δικαίων έχουν μέσα τους δύναμη, αναστήθηκε ο νεκρός που έριξαν στον τάφο του Ελισαίου όταν ακριβώς ακούμπησε το νεκρό σώμα του προφήτη.[37] Έτσι το σώμα του προφήτη έκανε το έργο της ζωντανής ψυχής και το νεκρό και θαμμένο σώμα έδωσε τη ζωή στον νεκρό. Ενώ έδωσε τη ζωή, το ίδιο παρέμεινε νεκρό! Γιατί; Γιατί αν ανασταινόταν και αυτό το θαύμα θα αποδιδόταν μόνον στην ψυχή του Ελισαίου. Τώρα όμως αποδεικνύεται ότι και όταν είναι απούσα η ψυχή, υπάρχει δύναμη στα σώματα των αγίων. Αυτό συμβαίνει επειδή για τόσα χρόνια παρέμεινε μέσα τους η δίκαιη ψυχή την οποία υπηρετούσε το σώμα.[38] Ας μην απιστούμε λοιπόν σαν νήπια, σαν να μην γίνεται αυτό. Γιατί αν τα μανδήλια και τα πανιά που είναι εξωτερικά σήκωναν τους ασθενείς από το κρεβάτι τους όταν έρχονταν σε επαφή μαζί τους,[39] πόσο μάλλον ίσχυε αυτό για το σώμα του προφήτη που ανάστησε τον νεκρό!
17. Η μαρτυρία των Αποστόλων για την ανάσταση των νεκρών: Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά επάνω στο θέμα αυτό εξηγώντας το παράδοξο νόημα σε αυτά που συνέβησαν. Επειδή όμως θα έχετε κουρασθεί από όσα προηγήθηκαν και από την νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής,[40] που είναι ιδιαίτερα εκτενής αλλά και από τη αγρυπνία,[41] θα αρκεσθώ σε αυτά που σας ανέφερα περιληπτικά. Ήταν σαν να έσπειρα σπόρους, τους οποίους αν δεχθείτε εσείς σαν εύφορη γη, θα καρποφορήσουν σε βαθμό πολλαπλάσιο. Ας θυμηθούμε όμως και τους Αποστόλους που ανάστησαν νεκρούς. Τον Πέτρο που ανάστησε την Ταβιθά στην Ιόππη. Τον Παύλο που ανάστησε το Ευτύχιο στην Τροία, και τους άλλους Αποστόλους, αν και δεν υπάρχουν στην Γραφή όλα όσα έκανε ο καθένας τους. Να θυμηθούμε ακόμα και εκείνα πού λέγονται στην 1η Προς Κορινθίους Επιστολή του Παύλου, που έγραψε σε κείνους που ρωτούσαν «πως θα αναστηθούν οι νεκροί και με ποιο σώμα θα ξαναζήσουν;»[42] Και ότι «αν οι νεκροί δεν αναστηθούν, ούτε ο Χριστός έχει αναστηθεί,»[43] και ότι είναι «άφρονες» όσοι δεν πιστεύουν σε ολόκληρη την διδασκαλία της επιστολής αυτής σχετικά με την ανάσταση των νεκρών. Επίσης, ότι έγραψε στους Θεσσαλονικείς, «Δεν θέλουμε, αδελφοί, να αγνοείτε όσα αναφέρονται στους νεκρούς, για να μην λυπάστε όπως και οι λοιποί που δεν έχουν ελπίδα»[44] και τα λοιπά… Και προ πάντων το εδάφιο: ότι «πρώτα θα αναστηθούν εκείνοι πού πέθαναν εν Χριστώ!»[45]
18. Η διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου για το αναστημένο σώμα: Θέλω όμως τώρα να επισημάνω ιδιαίτερα κάτι που το δείχνει με τα δάκτυλό του ο απ. Παύλος: «Πρέπει το φθαρτό αυτό σώμα να ενδυθεί την αφθαρσία, και το θνητό αυτό να ντυθεί με αθανασία.»[46] Θα αναστηθεί λοιπόν το σώμα μας. Όμως δεν θα είναι ασθενικό όπως τώρα. Θα αναστηθεί το ίδιο ακριβώς σώμα, αφού πρώτα ντυθεί την αφθαρσία και μεταμορφωθεί όπως το σίδερο που όταν μπει στην φωτιά γίνεται και αυτό φωτιά. Θα μεταμορφωθεί βέβαια κατά τρόπο που είναι γνωστός μόνο στον Κύριο ο οποίος και θα το αναστήσει. Οπωσδήποτε λοιπόν αυτό το σώμα μας θα αναστηθεί. Δεν θα μείνει όμως όπως είναι τώρα. Θα γίνει αθάνατο. Δεν θα έχει πλέον την ανάγκη υλικών τροφών για να ζήσει, ούτε θα χρειάζεται να ανεβαίνει χρησιμοποιώντας σκάλες. Θα είναι πνευματικό,[47] θαυμαστό, κάτι το απερίγραπτο. Όπως λέει το Ευαγγέλιο: «Τότε οι δίκαιοι θα λάμψουν σαν τον ήλιο και το φεγγάρι και σαν την λάμψη που εκπέμπει το στερέωμα των αστέρων.»[48] Και επειδή πρόβλεψε ο Θεός την απιστία των ανθρώπων, δημιούργησε τα μικρά αυτά ζωύφια που ακτινοβολούν το καλοκαίρι με κάποια έκλαμψη που εκπέμπει το σώμα τους. Έτσι από αυτά που φαίνονται γίνεται περισσότερο πιστευτό αυτό που περιμένουμε να γίνει σε μας. Εκείνος που έδωσε το κατά μέρος θα δώσει και το ολοκληρωμένο. Εκείνος που έκανε το μικροσκοπικό ζωύφιο να λάμπει, Εκείνος θα κάνει και τον δίκαιο άνθρωπο να λάμπει περισσότερο.
19. Τα σώματα των αναστημένων θα είναι αθάνατα αλλά διαφορετικά: Θα αναστηθούμε λοιπόν όλοι οι άνθρωποι με αιώνια σώματα, όχι όμως τα ίδια. Αλλά όποιος είναι δίκαιος, θα πάρει σώμα επουράνιο γιατί έτσι θα μπορεί να συγκοινωνεί επάξια με τους αγγέλους. Ο αμαρτωλός όμως θα πάρει και αυτός σώμα αιώνιο, που θα μπορεί να υπομένει τις τιμωρίες για τις αμαρτίες του. Θα καίγεται αιώνια αλλά δεν θα αφανίζεται.[49] Και θα είναι απόλυτα δίκαιο ότι ο Θεός θα δώσει τα σώματα αυτά στα δύο διαφορετικά τάγματα. Γιατί τίποτε δεν κάναμε στην επίγεια ζωή μας χωρίς να συμμετέχει και το σώμα μας. Με το στόμα μας βλασφημούμε. Με το σώμα μας πορνεύουμε αλλά και με το ίδιο ζούμε άγια και αγνή ζωή. Με το χέρι μας αρπάζουμε, αλλά και προσφέρουμε ελεημοσύνη και κάνουμε όλα τα άλλα. Επειδή λοιπόν σε όλες τις πράξεις μας συμμετείχε και το σώμα μας, γι αυτό ακριβώς θα συμμετέχει το ίδιο αλλά αναστημένο σε αυτά που μέλλουν να γίνουν.
20. Επιπτώσεις των σωματικών πράξεών μας στο αναστημένο σώμα μας: Ας προσέξουμε λοιπόν, αδελφοί, τα σώματά μας, και ας μην τα μεταχειριζόμαστε σαν να μας είναι ξένα. Να μη λέμε, όπως οι αιρετικοί, ότι το σώμα είναι ξένο ένδυμα, αλλά ας το προσέχουμε σα δικό μας. Διότι θα πρέπει να δώσουμε λόγο στον Κύριο για όσα πράξαμε με το σώμα μας.[50] Μην πεις, δεν με βλέπει κανείς.[51] Ούτε να νομίσεις ότι δεν υπάρχει μάρτυρας γι’ αυτά που κάνεις. Μπορεί πολλές φορές να μην υπάρχει κάποιος άνθρωπος, ο Πλάστης μας όμως, που μένει στον ουρανό,[52] είναι μάρτυρας πιστός των όσων πράττουμε.[53] Τα αποτυπώματα των αμαρτιών παραμένουν ανεξίτηλα στο σώμα. Όπως παραμένει στο σώμα η ουλή κάποιας πληγής που υπέστη αλλά θεραπεύτηκε, έτσι και η αμαρτία που πλήττει την ψυχή και το σώμα αφήνει τις ουλές της και στα δύο.[54] Ο μόνος τρόπος για να καθαριστεί ο άνθρωπος από αυτές τις ουλές είναι το βάπτισμα. Ο Θεός λοιπόν θεραπεύει τα τραύματα που υπέστη η ψυχή με το βάπτισμα. Από κει και μετά οφείλουμε να προφυλάξουμε τον εαυτό μας ώστε να διατηρήσουμε το ένδυμα του σώματος για να μην χάσουμε την ουράνια σωτηρία. Αυτό γίνεται όταν πράττουμε πράξεις πορνείας και ηδυπάθειας ή κάποιας άλλης αμαρτίας. Εάν όμως παραμείνουμε καθαροί, θα κληρονομήσουμε την αιώνια βασιλεία του Θεού, την οποία εύχομαι να αξιωθούμε, με τη χάρη του Θεού, να την κερδίσουμε.
21. Επίλογος: Αυτές είναι οι αποδείξεις για την Ανάσταση των νεκρών την οποία μας διδάσκει το Πιστεύω. Οφείλουμε όχι μόνο να τον λέμε[55] αλλά και να το έχουμε αδιάλειπτα στην σκέψη μας.
[2] Οι Έλληνες που αναφέρονται εδώ είναι προφανώς οι φιλόσοφοι. Πρβλ. Πρ. 17:32, 26:24, Α Κορ. 15:12, Β Τιμ. 218, και ιδιαίτερα τα συγγράμματα των Ελλήνων Χριστιανών Απολογητών οι οποίοι ασχολούνται με το ίδιο θέμα, δηλ. του Ιουστίνου, του Τατιανού, του Αθηναγόρου, του Θεοφίλου, κ.τ.λ. Για τους Σαμαρείτες που δέχονταν μόνον την Πεντάτευχο βλέπε Επιφανίου Κατά Αιρέσεων, 4:2, και Ιωάννου Δαμασκηνού Κατά Αιρέσεων 13. Οι αιρετικοί που αναφέρονται στο σημείο αυτό είναι οι Γνωστικοί, δηλ. ο Βασιλείδης, ο Μαρκίων, ο Απελλής, οι Μανιχαίοι και οι Καρποκρατιανοί.
[3] Πρβλ. σαν παράδειγμα το Πεςρι Αναστάσεως του Αθηναγόρα κεφ. 2 ακαι 4-8, το Προς Έλληνες του Τατιανού κκεφ. 6 και το Περί της Αναστάσεως της σαρκός του Τερτουλλιανού.
[5] Για το επιχείρημα που βασίζεται στην δύναμη του Θεού πρβλ. το Περί Αναστάσεως κεφ. 5, το Πρός Αυτόλυκον κεφ. 13, και το Κατά Αιρέσεων 5.3.2 του Ειρηναίου.
[6] Πρβλ. το Περί Αναστάσεως κεφ. 10 και 2-23 του Αθηναγόρα.
[7] Πρβλ. το Περί Αναστάσεως κεφ. 3 του Αθηναγόρα, το Περί Θείων Θεσμών 8:23 του Λακταντίου και το Αποστολικαί Διατάξεις 5:7.
[8] Πρβλ. το Περί της Αναστάσεως της σαρκός κεφ. 12 του Τερτουλλιανού και το Α Κορινθίους κεφ. 24 του Κλήμη Ρώμης και το Περὶ Θείων Θεσμών 8:4.
[9] Από αυτό το κείμενο και από το παράλληλο Κατήχησης 4:30, αποδεικνύεται ότι το Πάσχα που παραδόθηκαν οι Κατηχήσεις αυτές είχε συμπέσει ενωρίς το 348 μ.Χ.
[10] Για την ιστορία του Φοίνικα πρβλ. το κείμενο του Ηρόδοτου Ιστορία 2:73. Επίσης, την Προς Κορινθίους Επιστολή του Κλήμη Ρώμης κεφ. 25, το Μεταμορφώσεις 15:392 του Οβιδίου, το ποίημα Φοίνιξ του Κλαυδίου και το παρόμοιο του ψευδο-Λακταντίου, ως και το Περί Αναστάσεως της σαρκός 13 του Τερτουλλιανού.
[11] Βλ. το ανωτέρω του Κλήμη Ρώμης και το Κατά Κέλσου 4:98 του Ωριγένη, το Αποστολικαί Διατάξεις 5:7 και το ανωτέρω του ψευδο-Λακταντίου 5:30.
[13] Βλ. το Περί Γενέσεως των ζώων 3,10.1.27 του Αριστοτέλη.
[14] Βλ. το Περί Αναστάσεως κεφ. 17 του Λακταντίου.
[15] Βλ. το Προς Κορινθίους κεφ. 24 του Κλήμη Ρώμης.
[16] Βλ. το Περί Αναστάσεως της σαρκός κεφ. 12 του Τερτουλλιανού.
[17] Βλ. το Εις το Κατά Ιωάννην τόμ. 14 του Ωριγένη, το Εις το ΚΚατά Ματθαίον κεφ. 10 του Θεοφυλάκτου, το Περί Αιρέσεων 9 του Λεοντίου και την Ομιλία Εις τον Ιωάννην 32 του Χρυσοστόμου.
[19] Γέν. 18:25.
[20] Εξ. 4:3.
[21] Αρ. 17:32 και Ιώβ 14:9.
[22] Γεν. 16:26.
[23] Εξ. 4:5-7.
[24] Γεν. 2:7.
[25] Ψαλ. 1:5.
[26] Ιώβ 7:9.
[27] Ψαλ. 13:25.
[28] Ιώβ 7:9.
[29] Ιώβ 7:10.
[30] Ιώβ 14:7-10.
[31] Ιώβ 14:14.
[32] Ιώβ 19:26.
[33] Ησ. 26:19.
[34] Ιεζ. 37:12.
[35] Δαν. 12:2.
[36] Ματθ. 27:51-52.
[37] Δ Βασ. 13:21.
[38] Το κείμενο αυτό είναι αντιπροσωπευτικό της θέσεως των πατέρων της Εκκλησίας γι’ αυτό το θέμα, δηλ. του μ. Βασιλείου, του ι. Χρυσοστόμου, του Αμβροσίου και του Αυγουστίνου.
[39] Πρβλ. Πρ. 19:12.
[40] Πρβλ. Ευσεβίου Εκκλησιαστική Ιστορία 5:24 και Αποστολικαί Διατάξεις 5:18.
[41] Εννοεί την νηστεία του Μεγ. Σαββάτου προ του Πάσχα. Πρβλ. Αποστολικαί Διατάξεις 15:19.
[42] Α Κορ. 15:35.
[43] Α Κορ. 15:16.
[44] Α Θες. 6:13.
[45] Α. Θες. 4:16.
[46] Α Κορ. 15:53.
[47] Α Κορ. 15:44.
[48] Ματθ. 13:43 και Δαν. 12:3.
[49] Βλ. επίσης Κατήχηση 4, κεφ. 31.
[50] Β Κορ. 5:10.
[51] Σοφ. Σιρ. 23:18.
[52] Ψαλ. 88:37.
[53] Ψαλ. 88:39.
[54] Πρβλ. Ο Ποιμήν του Ερμά βιβ. Γ, παραβ. 8, κεφ. 11, Ευσεβίου Ευαγγελική Προπαρασκευή βιβ. Ζ, κεφ. 6, Εφραίμ του Σύρου Περί της Μελλούσης Κρίσεως, Μ. Βασιλείου Ερμηνεία εις τον Ψαλμόν 7, και Γρηγορίου του Θεολόγου Λόγος Περί του Αγίου Βαπτίσματος 50.
[55] Βλ. Κατήχηση 5, κεφ. 12.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου