Χ ριστιανική ηθική(3)

Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η  Η Θ Ι Κ Η

Α Γ Ι Ο Υ  Ν Ε Κ Τ Α Ρ Ι Ο Υ  Π Ε Ν Τ Α Π Ο Λ Ε Ω Σ

Μεταγλώττιση στην νεοελληνική

του

Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Διον. Δράγα, δφ, δθ, δθ.

Κεφαλαιο 2. 

Ο Ηθικός Νόμος τον οποιον διατυπωσε ο σωτηρασ χριστοσ στην επι του ορους διδασκαλια του, δηλαδη ο ευαγγελικος νομος, ο νομοσ της χαριτοσ

(Συνέχεια από το προηγούμενο)

§4. Η τελειοτητα τησ δικαιοσυνης του νομου της χαριτοσ

28. Που φανερώνεται το ύψος της δικαιοσύνης του νόμου της χάριτος;

Φανερώνεται στην επί του Όρους Διδασκαλία του Σωτήρα μας Χριστού.

29. Ποιο πνεύμα φαίνεται ότι διαπνέει τα λόγια του Σωτήρα μας, και ποιος πόθος εκδηλώνεται στην Διδασκαλία αυτή;

Είναι το πνεύμα της αγάπης προς την ανθρωπότητα και ο πόθος για την επικράτηση της ειρήνης επάνω στη γη.

30. Πως πρέπει να θεωρηθεί η δικαιοσύνη του νόμου της χάριτος;

Πρέπει να θεωρηθεί σαν η τελειότερη έκφραση του θείου θελήματος.

31. Τι λέει ο Σωτήρας στους μαθητές του για την δικαιοσύνη;

Λέει τα εξής: «Σας λέγω ότι, αν δεν ξεπεράσει η δικαιοσύνη σας την δικαιοσύνη των γραμματέων και Φαρισαίων, δεν θα εισέλθετε στην βασιλεία των Ουρανών.»

32. Πως αρχίζει ο Σωτήρας την συμπλήρωση και τελειοποίηση του νόμου;

Αρχίζει ως εξής: «Ακούσατε ότι ειπώθηκε στους αρχαίους να μη φονεύσουν, γιατί όποιος φονεύσει θα είναι ένοχος την ημέρα της κρίσης. Εγώ όμως σας λέω, ότι κάθε ένας που οργίζεται (εκούσια) για τον αδελφό του θα είναι ένοχος την ημέρα της κρίσης. Επίσης, όποιος θα πει τον αδελφό του «ρακά» (βλάκα) θα είναι ένοχος στο Συνέδριο (δικαστήριο). Όποιος όμως θα τον πει «μωρέ» θα είναι ένοχος να ριφθεί στην γέεννα του πυρός.

33. Πως συμπληρώνει στο σημείο αυτό την έκτη εντολή;

Την συμπληρώνει με το να απαγορεύει κάθε προσβολή εναντίον του πλησίον, ώστε να επικρατεί η αγάπη και η ειρήνη. Αυτό φαίνεται και από την αμέσως επόμενη εντολή, με την οποία ορίζει ο Σωτήρας ότι όποιος λύπησε τον αδελφό του να μην προσφέρει το δώρο του στο θυσιαστήριο μέχρις ότου συμφιλιωθεί με τον αδελφό του. Με τον τρόπο αυτό ζητάει να σταματήσει η το μάλωμα για να μη δύσει ο ήλιος ενώ υπάρχει ακόμη η οργή κατά του αδελφού του και συνεχίζεται η διαμάχη.

34. Πως συμπληρώνει την έβδομη εντολή;

Την συμπληρώνει με τις εξής λέξεις: «Ακούσατε ότι ειπώθηκε δεν θα μοιχέψεις. Εγώ όμως σας λέω ότι κάθε ένας που βλέπει μια γυναίκα για να την επιθυμήσει την μοίχεψε ήδη μέσα στην καρδιά του.»

35. Τι ζητάει ο Σωτήρας από τους οπαδούς του με την συμπλήρωση αυτής της εντολής;

Ζητάει την καθαρότητα της καρδιάς του οπαδού του. Για αυτό τον λόγο απαγορεύει την προσβολή της οικογενειακής τιμής του πλησίον όχι μόνο με κάποια ενέργεια, αλλά και με κάποια σκέψη. Μάλιστα ζητάει την καθαρότητα της καρδιάς με τόση αυστηρότητα, ώστε ορίζει να απομακρύνουμε από μέσα μας κάθε αφορμή που διεγείρει την επιθυμία, λέγοντας, «εάν σε σκανδαλίζει το δεξί σου μάτι, τότε δεν έχεις παρά να το βγάλεις, γιατί σε συμφέρει να χάσεις ένα από τα σωματικά μέλη σου παρά να παραδοθεί όλο το σώμα στην γέεννα του πυρός. Εάν πάλι σε σκανδαλίζει το δεξί σου χέρι, τότε δεν έχεις παρά να το κόψεις, γιατί σε συμφέρει να χάσεις ένα από τα μέλη σου παρά να ριχτεί ολόκληρο το σώμα σου στην γέεννα του πυρός.» Με όλα αυτά ήθελε ο Σωτήρας να μας συστήσει να απομακρυνθούμε και τα πιο πολύτιμα και χρησιμότερα πρόσωπα, ώστε να μην μολυνθεί από κάποια κακιά επιθυμία η καθαρότητα της καρδιάς των οπαδών του Σωτήρα.

36. Με ποια άλλα λόγια συμπληρώνει ο Κύριος την εβδόμη εντολή;

Το κάνει αυτό με το να αναιρέσει τα μέσα με τα οποία επιτυγχανόταν η αθέτηση του νόμου. Τα μέσα αυτά ήταν τα βιβλία του διαζυγίου, με τα οποία επιτρεπόταν σύμφωνα με τον παλαιό νόμο να χωρίσει κανείς την σύζυγό του με βιβλίο διαζυγίου (Δευτερονόμιο 24:1).

37. Ποια είναι τα λόγια του Σωτήρα;

Είναι τα εξής: «Ειπώθηκε, ότι όποιος χωρίσει την γυναίκα του ας της δώσει διαζύγιο. Εγώ όμως σας λέω, ότι όποιος διώξει την γυναίκα του εκτός από την περίπτωση πορνείας, τότε γίνεται μοιχός, και όποιος κάνει γάμο με γυναίκα την οποίαν έχει διώξει ο άντρας της γίνεται επίσης μοιχός.»

38. Πως συμπληρώνει την εντολή του παλαιού Νόμου για τον όρκο;

Το κάνει αυτό με τα εξής λόγια: «Πάλι ακούσατε ότι ειπώθηκε στους αρχαίους, δεν θα επιορκήσεις (δηλ. δεν θα καταπατήσεις τον όρκο σου), αλλά θα αποδώσεις τους όρκους σου στον Κύριο. Εγώ όμως σας λέω να μην ορκιστείτε καθόλου, ούτε στον Ουρανό γιατί είναι ο θρόνος του Θεού, ούτε στην γη γιατί είναι υποπόδιο των ποδιών του, ούτε στα Ιεροσόλυμα, γιατί είναι η πόλη του Μεγάλου Βασιλέως. Ούτε θα ορκισθείς στο κεφάλι σου, γιατί δεν μπορείς να κάνεις μια λευκή τρίχα να γίνει σκούρα. Ο λόγος σας θα πρέπει να είναι Ναι ναι, ή Όχι όχι, γιατί οτιδήποτε περισσότερο από αυτά θα είναι εκ του πονηρού.»

39. Τι ζητάει με τα λόγια αυτά ο Σωτήρας;

Ζητάει την ηθική τελειότητα των οπαδών του. Γιατί ο όρκος, που παίρνει κανείς για να επιβεβαιώσει τα λεγόμενά του, προϋποθέτει ηθική ατέλεια που κατολισθαίνει προς το ψέμα και την οποίαν η τελειότητα του Χριστιανισμού δεν ανέχεται. Για τον λόγο αυτό διατάζει να γίνουν τόσο αξιόπιστοι, ώστε να μη χρειάζεται κανένας όρκος για να επιβεβαιώσει την αλήθεια των λεγομένων τους, αλλά να επαρκεί για την αξιοπιστία και διαβεβαίωση των λεγομένων το ναι, ναι και το όχι, όχι. Δηλαδή το ναι να σημαίνει πραγματικά και αληθινά αυτό που είναι, και το όχι, αυτό που πραγματικά και αληθινά δεν είναι. Αυτό είναι η χριστιανική τελειότητα. Ο χριστιανός, λοιπόν, οφείλει να είναι αξιόπιστος, ώστε να τον πιστεύουν όταν λέει ναι η όχι, και να μην χρειάζεται επιπρόσθετη μαρτυρία που να διαβεβαιώνει την αλήθεια των λεγομένων του.

40. Τι γίνεται όμως εάν αυτοί που ζητάνε την αλήθεια δυσπιστούνε στα λεγόμενά του;

Με κανένα τρόπο δεν δικαιολογείται στην περίπτωση αυτή η αθέτηση της εντολής, γιατί ο χριστιανός οφείλει να μείνει ακλόνητος στην διαβεβαίωση της αλήθειας με βάση το ναι και το όχι.

41. Απαγορεύει ο Σωτήρας και το όρκο που απαιτούν οι αρχές και οι εξουσίες;

Από τα όσα ελέχθησαν από τον Κύριο δεν εξακριβώνεται κάτι τέτοιο. Από τον σκοπό όμως, για τον οποίον ελέχθησαν αυτά, μάλλον καταφαίνεται, ότι ο Σωτήρας απαγόρεψε τον όρκο που ανταλλάσσει ο ένας με τον άλλο και όχι τον όρκο που δίνεται μπροστά στις αρχές και εξουσίες σύμφωνα με τις απαιτήσεις του νόμου για να διαπιστωθεί η αλήθεια και να διαβεβαιωθούν οι αρχές. Εξάλλου, και ο ίδιος ο Σωτήρας δέχτηκε τον όρκο ενώπιον του Αρχιερέα που του ζήτησε να ορκισθεί εάν αυτός ήταν ο Χριστός, ομολογώντας ότι πράγματι αυτός ήταν (Ματθαίος 26:63). Επίσης, και ο Απόστολος Παύλος, γράφοντας στους Ρωμαίους, επικαλείται τον Θεό σαν μάρτυρά του για να επιβεβαιώσει τα λόγια του, ότι πάντοτε τους μνημονεύει στις προσευχές του (Ρωμαίους 1:9). Παρομοίως, γράφοντας στους Κορίνθιους, επικαλείται τον Θεό σαν μάρτυρά του για να πιστοποιήσει ότι δεν ήθελε να τους λυπήσει (Β Κορινθ. 1:23). Ακόμη, και ο άγγελος της Αποκάλυψης ορκίστηκε στον «Ζώντα είς τους αιώνας των αιώνων», που έκτισε τον Ουρανό με όσα υπάρχουν μέσα του και την Γη με όσα υπάρχουν μέσα της και την θάλασσα με όσα υπάρχουν μέσα της (Αποκάλυψη 10:6).

42. Από που αλλού μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι ο Σωτήρας δεν απαγόρεψε τον όρκο με απόλυτο τρόπο;

Από τα εξής: α) από την εντολή, την οποία δεν παίρνει απευθείας από τον Δεκάλογο, αλλά από το Λευιτικό (19:12), όπου απαγορεύεται ο όρκος στο όνομα του Θεού για την επικάλυψη της αδικίας, και έτσι βεβηλώνεται το Θείο Όνομα, επειδή αθετείται ο όρκος που δίνεται στον πλησίον για οποιαδήποτε περίπτωση. Αυτό το ονομάζει ο Σωτήρας «επιορκία», δηλ. ψευδορκία. Από αυτό φαίνεται ότι πρόκειται για όρκο που δίνεται μεταξύ δύο προσώπων σαν αμοιβαία πιστοποίηση και εμπιστοσύνη. β) από το ότι δεν φαίνεται ότι απαγόρεψε ο Σωτήρας με απόλυτο τρόπο το να επικαλείται κανείς το όνομα του Θεού για να διαβεβαιώσει την αλήθεια σε κατάλληλο χρόνο. Απεναντίας, φαίνεται ότι το επέτρεψε αυτό με το παράδειγμά του, το οποίο ακολούθησαν οι μαθητές του. Εάν ήταν πρόθεση του Σωτήρα να απαγορέψει απόλυτα τον όρκο, δηλ. και εκείνον που παίρνει κανείς μάταια και εκείνον που παίρνει δίκαια, θα συμπλήρωνε την εντολή του με μια άλλη σαφή απαγόρευση, την  οποίαν όμως δεν έκανε. Ας λεχθεί επίσης και το εξής, ότι ο Σωτήρας στην περίπτωση αυτή ο Σωτήρας ξεκινάει από ηθικές και όχι από δογματικές αρχές. Ώστε λοιπόν, ο όρκος επιτρέπεται ενώπιον των αρχών για την επιβεβαίωση του δικαίου.

43. Πως συμπληρώνει ο Σωτήρας την διάταξη του Μωσαϊκού Νόμου «ταυτοπαθείας», δηλ. ίσης ανταπόδοσης;

Το κάνει ως εξής: «Ακούσατε ότι ειπώθηκε, οφθαλμό αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος θα δόσεις. Εγώ όμως σας λέω να μην αντισταθείτε στον πονηρό, αλλά όποιος σε ραπίσει στο δεξί σου σαγόνι στρέψε σ’ αυτόν και την άλλη. Και σ’ εκείνον που σε θέλει να κατακριθείς για να σου πάρει τον χιτώνα, άφησέ του και το ιμάτιο. Και όποιος σε αγγαρέψει για ένα μίλι πήγαινε μαζί του δύο. Σε εκείνον που σου ζητάει, να δίνεις. Και εκείνον που θέλει να δανειστεί από σένα, μην τον αποστραφείς.»

44. Τι μας διδάσκει με τα λόγια αυτά ο Σωτήρας μας;

α) Μας συνιστά να ανεχόμαστε τι μας κάνουν οι άλλοι, και μας απαγορεύει να αντεκδικούμαστε και να ανταποδίνουμε τα ίσα. β) Μας δείχνει μέχρι που πρέπει να φθάνει η ανοχή μας για χάρη της αγάπης και της ειρήνης, που αποτελούν το έργο και την αποστολή των οπαδών του Χριστού. γ) Μας υποδεικνύει επίσης το μέσον με το οποίο θα αποφύγουμε τις έριδες για να επικρατήσει η ειρήνη, και πως να νικάμε τον πονηρό με αγαθοεργίες και αυτοθυσίες. δ) Τέλος μας δείχνει τον τρόπο της με τον οποίο πρέπει να συμπεριφερόμαστε στους πονηρούς που εξαναγκάζουν με βία τους άλλους για το τι πρέπει να γίνει, ώστε να μη διαταραχθεί η ειρήνη και να ελκυστεί η αγάπη του πλησίον.

45. Τι συμπεραίνουμε από αυτά που ελέχθησαν;

Συμπεραίνουμε ότι ο Χριστιανός οφείλει να προσφέρει τον εαυτόν του σαν πρότυπο αυταπάρνησης, και να μην θεωρεί σαν αιτιολογία για αντεκδίκηση ούτε την προσβολή, ούτε την αρπαγή, ούτε την αδικία, ούτε την βία. Οφείλει μάλλον, με υποχώρηση σε κάθε τι που δεν το βλάπτει ηθικά, να δίνει στον αδελφό του ένα αξιομίμητο παράδειγμα, και να δείχνει έμπρακτα, ότι είναι η αγάπη του για εκείνον και η επιθυμία του να τον δει να διορθώνεται που ισχύουν και επικρατούν μέσα του αντί για την  επιθυμία της εκδίκησης και ανταπόδοσης, γιατί μόνον έτσι αποκαθίσταται η ειρήνη και έρχεται η βασιλεία του Θεού επί της γης.

46. Πως συμπληρώνει ο Σωτήρας την διάταξη του Μωσαϊκού Νόμου για την αγάπη και το μίσος;

Το κάνει ως εξής: «Ακούσατε ότι ειπώθηκε να αγαπήσεις τον πλησίον σου και να μισήσεις τον εχθρό σου».[1] Εγώ όμως σας λέω, να αγαπάτε τους εχθρούς σας, να ευλογείτε εκείνους που σας καταριόνται, να κάνετε το καλό σε εκείνους που σας μισούν, και να προσεύχεστε για εκείνους που σας επηρεάζουν και σας καταδιώκουν. Έτσι θα γίνετε υιοί του Πατέρα σας που είναι στον Ουρανό, ο οποίος ανατέλλει τον ήλιο του και για τους πονηρούς και για τους αγαθούς και βρέχει και για τους δίκαιους και για τους άδικους.

47. Τι διατάζει με την καινούργια αυτή εντολή ο Σωτήρας;

Διατάζει τα εξής: α) την τέλεια αγάπη για όλους τους ανθρώπους χωρίς διάκριση, ακόμη και για αυτούς που είναι ακραίοι πονηροί, και β) την εκδήλωση της αγάπης αυτής με την ανταπόδοση αγαθοεργιών αντί κακουργιών και αντεκδίκησης. Γιατί όταν ενεργούν με τον τρόπο αυτό τότε γίνονται οι πιστοί υιοί του επουράνιου Πατέρα τους, εφόσον πράττουν τα ίδια με Εκείνον που δεν ανταποδίδει κακό αντί καλού αλλά νικάει το κακό με το αγαθό.

48. Με τι λόγια αποδεικνύει ο Σωτήρας την ανάγκη της αγάπης;

Με τα εξής: «Εάν αγαπάτε εκείνους που σας αγαπούν τι μισθό θα έχετε; Δεν είναι το ίδιο που πράττουν και οι τελώνες; Και αν αγαπάτε μόνο τα αδέλφια σας, τότε τι περισσότερο πράττετε; Δεν κάνουν το ίδιο και οι εθνικοί; Ας είσαστε λοιπόν και εσείς τέλειοι, όπως είναι τέλειος και ο επουράνιος Πατέρας σας.»

49. Τι εντολές μας δίνει με τα λόγια αυτά ο Σωτήρας;

Μας δίνει δύο εντολές: α) Ότι οφείλουμε να αγαπάμε τους εχθρούς, για να αποκτήσουμε μισθό κοντά στον Θεό και να μην αποτύχουμε όπως και οι εθνικοί. Και β) ότι οφείλουμε να τελειοποιηθούμε και να γίνουμε τέλειοι, σύμφωνα με το πρωτότυπο της τελειότητας που είναι ο Θεός, τον οποίον αποκαλούμε Πατέρα, όταν γίνουμε τέλειοι στην  αγάπη. Γιατί εκείνος που αγαπάει τους εχθρούς του και μάλιστα τους ευεργετεί, είναι τέλειος στην αγάπη. Με αυτήν την τελευταία εντολή συμπληρώνει ο Σωτήρας μας  την νομοθεσία του Μωσαϊκού Νόμου για την αγάπη.

50. Σε ποια άλλη διδασκαλία μας οδηγεί ο Σωτήρας ύστερα από την συμπλήρωση των εντολών και διατάξεων της Ιουδαϊκής νομοθεσίας για την αγάπη;

Μας οδηγεί στην διδασκαλία της ελπίδας μας στον Θεό και μας διατάζει να κάνουμε τα πάντα για να ευαρεστήσουμε μόνο τον Θεό. Γιατί μόνον από εκείνον μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα λάβουμε την απόδοση του μισθού που αντιστοιχεί στα καλά έργα μας και μόνον σ’ Εκείνον μπορούμε να εναποθέτουμε την ελπίδα της σωτηρίας μας.

51. Πως αρχίζει ο Σωτήρας την διδασκαλία του για την εναπόθεση της ελπίδας μας στον Θεό;

Αρχίζει ο Σωτήρας μας ως εξής: «Προσέχετε την δικαιοσύνη σας, να μην την εργάζεσθε μπροστά στους ανθρώπους για να φανερωθείτε σ’ αυτούς, διαφορετικά δεν θα αποκτήσετε μισθό κοντά στον επουράνιο Πατέρα σας. Όταν λοιπόν δίνεις ελεημοσύνη, να μη την διαλαλείς στους γύρω σου, όπως κάνουν οι υποκριτές στις συναγωγές και στους δρόμους για να δοξαστούν από τους ανθρώπους. Αλήθεια σας λέω ότι δεν θα λάβουν μισθό. Όταν λοιπόν εσύ (ο χριστιανός) δίνεις ελεημοσύνη, ας μη γνωρίζει η αριστερά σου τι κάνει η δεξιά σου. Για να δίνεται η ελεημοσύνη σου στα κρυφά, και ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει τα κρυφά να σου ανταποδώσει τον μισθό σου στα φανερά.»

52. Τι εντολή μας δίνει ο Σωτήρας με τα λόγια αυτά;

Μας δίνει την εντολή να έχουμε την ελπίδα της ανταπόδοσης μισθού στον Θεό, γιατί Εκείνος βλέπει τα πάντα και αποδίδει στον κάθε ένα τον μισθό που αντιστοιχεί στην εργασία του. Επίσης μας συμβουλεύει να κάνουμε το καλό για χάρη του καλού και όχι για να μας δούνε οι άνθρωποι. Γιατί όσοι διαφημίζουν γύρω τους τις αγαθοεργίες τους τις κάνουν για να δοξαστούν από τους ανθρώπους και όχι από τον Θεό. Για τον λόγο αυτό δεν θα λάβουν κανένα μισθό για αγαθοεργία, γιατί δεν έκαναν το καλό για χάρη του καλού, και δεν εναπόθεσαν την ελπίδα τους στην θεία ανταπόδοση μισθού.

53. Πια άλλη εντολή μας δίνει ο Σωτήρας σχετικά με την ελπίδα μας στον Θεό;

Είναι η εξής: «Όταν προσεύχεσαι, να μην είσαι όπως οι υποκριτές, που αρέσκονται να στέκονται και να προσεύχονται στις συναγωγές και στις γωνίες των πλατειών, για να προβληθούν στους ανθρώπους. Αλήθεια σας λέω, ότι θα λάβουν την ανταμοιβή τους. Εσύ, όμως, όταν προσεύχεσαι, να μπαίνεις στο ιδιαίτερο δωμάτιό σου, να κλείνεις την πόρτα σου, και να προσεύχεσαι στον Πατέρα σου στα κρυφά, και ο Πατέρας σου που βλέπει τα κρυφά θα σου ανταποδώσει στα φανερά.»

54. Τι διατάζει με τα λόγια αυτά ο Σωτήρας;

Ότι η προσευχή είναι προϊόν της ελπίδας στον Θεό και έκφραση της καρδιάς που λατρεύει τον Θεό, και ότι πρέπει να είναι αληθινή και απροσποίητη, γιατί μόνο μια τέτοια προσευχή και λατρεία υψώνεται στον Θεό, ο οποίος βλέπει εκείνον που προσεύχεται στα κρυφά και τον ανταμείβει στα φανερά και στο παρόν και στο μέλλον. Η επιδεικτική όμως λατρεία είναι ανάξια για τον Θεό και αποδοκιμάζεται από Εκείνον, ενώ εκείνοι που την προσφέρουν αποβλέπουν στους ανθρώπους για την ανταμοιβή τους και δεν έχουν την ελπίδα τους στραμμένη στον Θεό, αλλά κάνουν τα πάντα για να προβληθούν στους ανθρώπους.

55. Τι παραγγέλνει ο Σωτήρας για τον τρόπο της προσευχής;

Παραγγέλνει τα εξής: «Όταν προσεύχεστε να μην «βαττολογείτε» (φλυαρείτε), όπως οι εθνικοί, γιατί νομίζουν ότι θα εισακουστούν με την πολυλογία τους. Να μην εξομοιωθείτε μαζί τους, γιατί γνωρίζει ο Πατέρας σας τις ανάγκες τις οποίες έχετε πριν του τις ζητήσετε.

56. Τι εντολές παίρνουμε από τα ανωτέρω λεγόμενα;

Να μην λέμε ανοησίες (μωρολογούμε), αλλά να μιλάμε σεμνά (σεμνολογούμε) και να προσευχόμαστε με τον προσήκοντα τρόπο που αρμόζει σε πιστό που ελπίζει στον Θεό και αποβλέπει σ’ Εκείνον. Και ο Θεός σαν Πατέρας θα μας δώσει αυτά που έχουμε ανάγκη, επειδή προβλέπει τις ανάγκες μας πριν του τις παρουσιάσουμε.

57. Ποιόν τύπο προσευχής μας έδωσε ο Σωτήρας;

Μας έδωσε τον τύπο της Κυριακής Προσευχής, Το Πάτερ ημών.

(στο επόμενο η συνέχεια, για την Κυριακή Προσευχή)

---

[1] Το πρώτο μέρος αυτής της πρότασης , το «Να αγαπήσεις τον πλησίον σου», βρίσκεται στο Λευϊτ. 19:18, όπου γίνεται λόγος για ομόφυλους και ομοεθνείς, και προσήλυτους. Τους οποίους οφείλει ο Ιουδαίος να αγαπάει. Το δεύτερο όμως μέρος δεν βρίσκεται αυτολεξεί όπως διατυπώθηκε από τον Σωτήρα, αλλά εξάγεται από το πνεύμα των σχετικών χωρίων της Ιουδαϊκής νομοθεσίας.